પગથી ચાલે તે પશુ અને માથાથી ચાલે તે માણસ. જે નવું નવું વિચારે, સંશોધન કરે અને સમગ્ર જગતને સુખી કરવા પ્રયત્ન કરે—એવો આજનો યુવાન છે. પરંતુ ભાગદોડના જમાનામાં તે મનને સારા વિચારો, યોગ્ય ખોરાક—તો જઈ છોડો—સારી હવાથી પણ વંચિત રહે છે. માટે જ તે મન અને શરીરથી ઝડપથી થાકી જાય છે અને અનેક રોગોનો શિકાર બને છે.
શરદી, ખાંસી, તાવ, હાઈ/લો બીપી, કબજિયાત, ગૅસ-વાયુ, અપચો, કૃમિ, આંખ-કાન-દાંતના રોગો, સાંધાના રોગો, અધિક ઠંડી-ગરમી, વાદળછાયું વાતાવરણ વગેરે કારણો અને રોગોના લક્ષણરૂપે કે સ્વતંત્ર રીતે માથાનો દુઃખાવો થાય છે. આ પીડા સામાન્યથી શરૂ થઈ એટલી અસહ્ય બની શકે છે કે દર્દી માથું દિવાલ સાથે ટકરાવવાની ઈચ્છા અનુભવે; અર્ધું માથું દુખે, ક્યારેક સવારે દુખે અને સાંજે મટે—અથવા ઉલટું—એક-બે કે ત્રણ દિવસ છોડીને દુખે… આ રીતે વિવિધ સ્વરૂપે દેખાતો માથાનો દુઃખાવો ઘરેલું આયુર્વેદિક રીતે કેવી રીતે શમાવી શકાય તેનો વિચાર કરીએ.
૧) વાતપ્રધાન (વાયુ) માથાનો દુઃખાવો
પેટના ગેસ-વાયુ, કબજિયાત, લો બીપી, જ્ઞાનતંતુજ વ્યાધિ, માથામાં લોહીની અપૂર્ણ પુરવઠા અથવા અતિશય કામના ભારથી થતો માથાનો દુઃખાવો વાતજન્ય ગણાય.
ઉપચાર: ડોક/લલાટ/બે લમણાં પાસે વાત શામક નાસ્ય—ઘી/તિલ તેલ/અનુ તૈલ વગેરેના ૨-૨ ટીપાં નાકમાં નાખવા. સાથે જ જ્ઞાનતંતુને બળ આપે તેવો ખોરાક (ઘી, બદામ, દ્રાક્ષાદિ) અને આયુર્વેદિક ઔષધો લેવું.
૨) પિત્તપ્રધાન માથાનો દુઃખાવો
ગરમી, ચિંતા-ક્રોધ, ગરમ-તીખું ખોરાક, હાઈ બીપી, અમ્લપિત/ઉર્ધ્વપિત, આંખના રોગ વગેરેને કારણે.
ઉપચાર: નાકમાં ગાયના ઘીના ટીપાં, અથવા દૂધ-ઘી/ગરમાળાના સારગર્ભનું પાણી પીવાથી પિત્તવિરેਚન થાય. કપાળે ઘીનું માલિશ. તીખા-તળેલા-ગરમ ખોરાક બંધ. દ્રાક્ષ, આમળાં, શતાવરી, જેઠીમધ, સાકર વગેરે વધારવાથી લાભ.
૩) કફપ્રધાન માથાનો દુઃખાવો
શરદી-કફ, અપચો, આમદોષ, આળસ, દિવસની ઊંઘ—આથી થતા દુઃખાવામાં—
ઉપચાર: નાકમાં સુંઠ + ગોળ + પાણીના ટીપાં. કપાળે સુંઠ-ગરમ પાણીનો લેપ. તીવ્ર પીડામાં સુંઠ ચૂર્ણ નાસ્ય (નાકથી ખેંચવું)થી તાત્કાલિક રાહત.
૪) ત્રિદોષજ માથાનો દુઃખાવો
ચોક્કસ કારણ દેખાતું ન હોય અને ક્યારે પણ દુખતું હોય—
ઉપચાર: વૈદ્ય માર્ગદર્શન હેઠળ સુંઠ + ગોળ + પાણી/ઘીના ટીપાં નાકમાં. સાથે પથ્યાદી ક્વાથ ગોળ સાથે ઉકાળી પીવો, હરડે ચૂર્ણ અથવા હરડે દળની છાલ ચૂસવી—રાહત મળે.
૫) કૃમિજન્ય માથાનો દુઃખાવો
હા—કૃમિથી માથાનો દુઃખાવો થાય છે; આજે દેખાતા હાર્ટ એટૅક (M.I.) પૈકી કેટલાકમાં પણ કૃમિનો સહકારણ હોઈ શકે. કેટલાક દર્દીઓમાં કૃમિ માથામાં સળવળાટ કરે અને નાકમાંથી બહાર પણ દેખાય છે—આયુર્વેદાચાર્યોએ લખેલું હકીકતરૂપે જોવા મળે છે.
ઉપચાર: બકરીના મૂત્રમાં સુંઠ-મરી-લીંડીપીપર-કણજીના બીજ લસોટીને ગાળી નાકમાં વારંવાર ટીપાં—નાકમાંથી જીવતા કૃમિ બહાર આવતાં જોવા મળ્યા છે (વૈદ્ય માર્ગદર્શિત).
૬) આધાશીશી (માઈગ્રેન)
અર્ધું માથું કે અર્ધા દિવસ દુખે—ત્રિદોષજ, પરંતુ મુખ્યત્વે પિત્ત-વાત પ્રધાન.
ઉપચાર: શતાવરી, જેઠીમધ વગેરે આયુર્વેદિક ઔષધોથી નિયમિત સારવારથી કાયમી રાહત શક્ય.
સારમાં: માથાનો દુઃખાવો શમાવવો સહેલો છે—પરંતુ દોષપ્રધાન ચોક્કસ નિદાન આયુર્વેદીય પદ્ધતિથી કરવું અત્યંત આવશ્યક છે.
